Үндсэн хуулийг уландаа гишгэсэн үндэсний их баяр наадмын тухай хууль

Өнгөрсөн оны 3 сард Төв аймгийн Лүн суманд болсон хурдан морины уралдаанаар аав ээжийнхээ өврөөс гараагүй шахуу 9 настай хүү алтан амиа алдсан харамсалт мэдээ сонин хэвлэл, телевизээр цацагдаж, бурхан болсон хүүгийнхээ хойноос хий хоосон гашуудан шаналж буй харж хандах төр, засаггүй, амьдрал тарчиг ар гэрийн нь өрөвдөлт байдал намайг аргагүй бичиг цаас нийлүүлж, өнгөн дээрээ хурдан морины уралдаан нэртэй, үндэсний гэсэн тодотголтой спорт, үнэн хэрэгтээ дээр үеийн морин уралдаанаас агуулга зорилгоороо эрс өөр болсон, голдуу төрөөс төрсөн тэрбумтан, шинэ цагийн төрмөл баячуудын мөрийтэй тоглоомонд ядуу хоосон ард түмний нялх балчир хүүхдүүдийг татан оролцуулдаг, тэдний амь нас, эрүүл мэндээр тоглодогийг даруй таслан зогсоохыг уриалсан “Хурдан морины уралдаан нэртэй зэрлэг зугаа цэнгэл ” гэсэн нийтлэлийг baabar.mn сайтын блоггер буланд бичихэд хүргэсэн билээ. Энэ нийтлэлийг уншиж, сэтгэгдэл бичсэн хүмүүс бүгд үзэл бодол нэгтэй байгаагаа илэрхийлэн дэмжиж, зарим нэг нь бүүр хурдан морийг эзнээр нь эсвэл эзнийх нь өөрийн үр хүүхдээр унуулдаг болго гэх зэргээр сэтгэл хөдлөл, жигшил зэвүүцлээ илэрхийлснийг энэ сайтад ороод үзэж болно. Ганц би ч биш өмнө нь өдий төдий сэтгүүлч,нийтлэлч нар, тухайлбал, Г.Дашрэнцэнгийн “Зэрлэг цэнгэлийн хөлд хүүхдүүд”, “Баячуудын зэрлэг цэнгэл, хар тамхиар тарьсан адгуусны хөлөөс хүүхдээ салгаж авах цаг”, Х.Хулангийн “Унаач хүүхдийн сүнс амирлаагүй байхад эрлийз адуу, энгэрийн тэмдгийн хэрүүл эхэллээ” нийтлэлээрээ энэ сэдвийг хөндөн, тэр бүр олон түмнээс өргөн дэмжлэг авч байсныг интернетээр ороод үзэж болно. Товчхон хэлэхэд соёлтой, сэтгэл зүрхтэй/совесть/ хүн бүр энэ зэрлэг зугаа цэнгэлийг нэн даруй хориглон зогсоохын төлөө байгаа гэдэгт итгэлтэй байна.

Харин энэ үйл явдлаас хойш өнгөрсөн хугацаа буюу 1 жилийн дотор хурдан морины уралдаанаар дахиад 2 хүүхэд амь насаа алдаж, 30 гаруй хүүхэд их бага гэмтээд байхад бага насны хүүхдээр хурдан морь унуулахыг хуульчлан тогтоож өгсөн, тэр хуулийнхаа хэрэгжилтэнд нь хяналт тавьдаг УИХ, хурдан морины уралдааныг зохион байгуулдаг Морин спорт, уяачдын холбоо, хүүхдийн эрх ашгийг хамгаалах үндсэн үүрэг бүхий Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг- Хүүхдийн төлөө газар матрын ч бай дусал нулимс унагаж, ганц үг тоож дуугарсангүй. Ганцхан Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх Иргэний танхим гэдэг газар энэ талаар хэлэлцүүлэг зохион байгуулаад, хэргийн гол нь хурдан морь унаач хүүхдийн хувцасны стандартад байна гээд түүнийг нь сайжруулахаар тохироод тарсан сурагтай. Санаа нь бол утаагүй зуух хийж, Улаанбаатарын утааг арилгана гэдэгтэй адилаар монголчууд мориноос унахад үхдэггүй, бэртдэггүй хувцас хийнэ, тэгээд түүнийг нь бусад улс орон худалдаж аваад, 7 настай хүүхдээрээ машин тэрэг бариулдаг болох зэргээр дэлхий ертөнц тэр чигээрээ өөрчлөгдөх технологийн хувьсгалд хүрэх болтой.

Нэг үгээр хэлэхэд энэ асуудлаар төр, засгийн зүгээс олигтой шийдвэр горьдоод нэмэргүй болтой, мушгиж хэлвэл хурдан морь унан үхэж үрэгдэх, гэмтэх аюул занал эрх мэдэл, эд хөрөнгөтэй дарга, баячуудын хүүхдэд биш харин харж хандах хүнгүй, хууль цагдаа тоодоггүй, хөрөнгө мөнгөгүй ядуу ардын хүүхдэд хамааралтай байгаад байж мэдэхээр байна. Иймд аль болох богино хугацаанд бага насны хүүхдээр хурдан морь унуулахыг зогсоох хамгийн оновчтой зам нь Үндэсний Их Баяр Наадмын тухай хуулийн “7-гоос дээш насны хүүхдээр хүрдан морь унуулна” гэсэн 7-р зүйлийн 8.2 заалт Монгол Улсын Үндсэн хуулийн зарим заалтуудыг зөрчиж байгаа эсэхийг хянан шийдвэрлүүлэхээр Үндсэн хуулийн Цэцэд нэхэмжлэл гаргах болж байна.

Монгол Улсын Үндсэн хуулийг тунгаан уншвал Үндэсний Их Баяр Наадмын тухай хуулийн дээр дурьдсан 7-р зүйлийн 8.2 заалт Монгол Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16-р зүйлийн “Монгол улсын иргэн амьд явах эрхтэй” гэсэн 1-р заалт, “Хүүхдийн ашиг сонирхлыг төр хамгаална” гэсэн 11-р заалт, “Монгол улс олон улсын гэрээгээр хүлээсэн үүргээ шударгаар сахин биелүүлнэ” гэсэн 10-р зүйлийн 2-р заалтуудыг тус тус зөрчиж байна гэсэн дүгнэлтэнд хүрэхээр байна.

Монгол Улсын бараг бүх хуулийг уншихад уг хууль Үндсэн хуулийн амин чухал санаануудын нэг болох “Монгол улсын иргэн амьд явах эрхтэй” гэсэн 16-р зүйлийн 1-р заалтыг хэрэгжүүлэх санааг ил эсвэл далд хэлбэрээр илэрхийлсэн байдгийг олж ойлгоход түвэггүй. Харин энэ заалтыг зөрчсөн хууль журмыг олохын тулд зөв зүгээр эрүүл саруул явж байгаа хүн амь насаа алдах, гэмтэж бэртэх боломжийг бүрдүүлж байгаа, амь насаа алдаж, гэмтэж бэртэж байгаа нөхцөл шалтгаан, түүнийг үүсгэж буй эрх зүйн үндсийг хайх болно. Тэгвэл үүнд юуны түрүү хурдан морины уралдаан орно гэдэгт бат итгэлтэй байна. ЭМШУИС-ийн хэсэг багш нар зөвхөн 2006-2008 онд зохиогдсон Үндэсний болон бусад томоохон /томоохон гэж байгаа шүү, үнэндээ ихэнх золгүй явдал багахан орон нутгийн чанартай наадмуудад тохиолддог / баяр наадмын хурдан морины уралдаанаар гарсан осолыг судлахад 101 хүүхэд мориноос унаж, тэдний 2 нь тархины хүнд гэмтлээс болж нас барсан ба 40 нь хүнд хөнгөн гэмтсэн гэсэн үзүүлэлт гарчээ. Хүний эрхийн комиссийн тайланд дурьдсанаар 1996 оноос бүрэн биш тоогоор 18 хүүхэд хурдан мориноос унаж, амь насаа алджээ. Мөн завхөн 2003-2007 онд Гэмтэл согог, сэргээн засалтын үндэсний төвд хурдан мориноос унаж, гэмтэл авсан 816 хүүхэд хандсан баримт байна. Дайн байлдааны мэдээлэл шиг дээрх хурдан мориноос унаж амь насаа алдсан, бэртэж гэмтсэн хүүхдийн тоо Үндэсний Их Баяр Наадмын тухай хуулийн “Баяр наадмын хурдан морийг 7-гоос дээш насны хүүхэд үнана ” гэсэн 7-р зүйлийн 8.2. заалт Монгол Улсын Үндсэн хуулийн ““Монгол улсын иргэн амьд явах эрхтэй” гэсэн 16-р зүйлийн 1-р заалтыг илт зөрчиж байгааг батлах хангалттай тоо баримт болно гэж бодож байна.

Үндэсний Их Баяр Наадмын тухай хуулийн дээрх заалт зөвхөн 7 хүртэлх насны хүүхдийн эрх ашгийг хамгаалаад түүнээс дээш насны насны хүүхдийн ашиг сонирхолыг зөнд нь орхисон, зөнд нь орхисон ч гэждээ амь нас, эрүүл мэндэд нь шууд заналхийлснийг Монгол Улсын Үндсэн хуулийн “Хүүхдийн ашиг сонирхлыг төр хамгаална” гэсэн 16-р зүйлийн 11-р заалттай нийцэж байгаа гэдэгт хэн итгэх юм бэ. Ер нь 7-гоос дээш насны хүүхдээр хурдан морь унуулна гэдгийг хууль санаачлагч эрхэмүүд хаанаас олсон нь сонирхолтой. 2 настай хүүхдээр хурдан морь унуулна гэвэл шууд цаазын тогтоол уншиж байгаагаас ялгаагүй нь хэнд ч ойлгомжтой. Тэгээд явж явж 7-той болохоороо хурдан морь унаж болдгийг ямар эрдэм шинжилгээний байгууллага, хэн гээч эрдэмтэн тогтоосныг эрхэм гишүүд, хууль санаачлагчдаас асуухад илүүдэхгүй ба арай зөвхөн монгол хүүхдийн биеийн жин ба өсөлт, монгол морины чадал тэнхээ, уралдах замыг тооцож байгаад хуулиндаа 7 гэсэн тоо оруулж, амьтны шившиг, үндэсний гутамшиг болоогүй гэдэгт найдахаас өөр зам байхгүй.

1990 онд Монгол Улс нэгдэн орсон Хүүхдийн Эрхийн тухай олон улсын конвенци Ардчилсан Монгол Улсын нэгдэж орсон олон улсын гэрээ хэлэлцээрүүдийн анхдагчийн нэг болно. Тэгвэл уг конвенцийн 6-р зүйлд “Оролцогч улсууд хүүхдийн амьд явах жам ёсны эрхийг хүлээн зөвшөөрч, хүүхдийн амьдрах, эсэн мэнд хөгжих бололцоог дээд зэргээр бүрдүүлнэ ”, 24-р зүйлд “Оролцогч улсууд хүүхдийн эрүүл мэндийг хохироох уламжлалт дадлыг устгах зорилгоор зохистой, үр нөлөөтэй бүх арга хэмжээг авна” гэж заажээ. Сүүлийн заалт нь яг манай Монголд, тэр тусмаа хурдан морины уралдаанд тусгайлан зориулагдсан мэт байгаа биз. Одоо Монгол Улсын Үндсэн хуулийг сөхвөл түүний 10-р зүйлийн 2 дугаарт “Монгол улс олон улсын гэрээгээр хүлээсэн үүргээ шударгаар сахин биелүүлнэ ” гээд тодоос тод тунхаглажээ. Гэтэл Монгол улс хуулиараа бага насны хүүхэд хурдан морь унахыг зөвшөөрч, жил бүр олон тооны хүүхдийн амь насыг хөнөөж, их бага хэмжээгээр бэртээж гэмтээж байгаа нь Хүүхдийн Эрхийн тухай олон улсын конвенцийг Монгол улс шударгаар биелүүлж байгаа гэдэгтэй хэн ч санал нийлэхгүй гэдэгт бат итгэл, үнэмшилтэй байна.

Дээрх баримт нотолгоо, миний бодлоор зөвхөн нэг заалт нь Монгол улсын Үндсэн хуулийн гурван заалтыг зөрчиж байгаа Үндэсний Их Баяр Наадмын тухай хуулийг бүрэн эхээр нь уншвал хууль гэхээсээ илүү бөх, морин уралдааны дүрэм журам ч юм шиг тэд давсан бөх, төд түрүүлсэн уяачид ийм тийм цол олгоно гэсэн Америкт dumb laws нэрлэгддэг мангар марзан хуулиудтай дүйж очино. Гэхдээ Америкийн зарим муж улсын марзан хуулиуд цаанаа нэг санаа агуулж байдаг, тухайлбал, мэлхий долоож болохгүй гэдэг нь мэлхийг долооход түүнээс мансууруулагч бодистой төстэй бодис ялгардагтай холбоотой байх жишээтэй. Тэгвэл манай энэ марзан хуулийн гол санаа нь морь унадаг хүүхэд, спортлог чанар зэрэгтээ бус зөвхөн хуулинд уяач гэж нэрлэгдэх хурдан морины эзэн Ерөнхийлөгчийн зарлигаар олон зэрэг дэвтэй, элдэв цол гуншин авахад чиглэсэн гэдгийг уншсан хүн олж ойлгоход түвэггүй. Ер нь энэ марзан хуулийг нэртэйгээр нь бөх, хурдан морины уралдааны дүрэм болгоод одоохондоо спортын төрөлд багтах битгий хэл ойртож очиход хол байгаа эдгээр үндэсний уламжлалт баяр наадмын дээрх төрлүүдийг хөгжлийн зөв гольдролд нь оруулж чадвал дэлхий нийтээрээ хүлээн зөвшөөрөх спорт болон хөгжих боломжтой. Ямар ч байсан одоогоор бага насны хүүхдээр морь унуулж амь насыг нь бусниулдаг, гэмтэл бэртэл гаргадаг, морио хэт хол зайд уралдуулж амьтан алдаг, морио үүлдэр угсаагаар нь ялган гадуурхдаг, морин уралдааныг эхнээс нь дуустал биеэр үзэх боломжгүй, зөвхөн барианд орохыг нь хардаг, морь унасан хүүхэд-тамирчинд ач холбогдол өгдөггүй, зөвхөн морины эзэн, мөнгөтэй баян хүнд тухайн улсын Ерөнхийлөгч буюу Хааны зарлигаар цол гуншин олгодог, мөнгө бооцоо шүтсэн монголын хурдан морины уралдааныг шударга зарчмын үндсэн дээр хүч чадал, хурд, авьяасаа сорьдог спортын төрөлд хүлээн зөвшөөрч, улс орондоо хөгжүүлэх дэлхийн ганц ч улс олдохгүй гэдэгт бат итгэлтэй байна. Сайн судлавал бөх зүрх гарган, ширэн нүүрлэж хүний хүүхдээр хурдан морь унуулдаг увайгүй зан заншил монголчуудынх биш Манж, Хятадын улбаатай байж мэднэ. Телевизээр харж байхад эртний монгол ёс заншлаа биднээс дутахгүй хадгалж, дээдлэж ирсэн Өвөр Монголчууд бидний адил бөх барилдаж, морь уралдуулж, ном сум харваж л байх юм. Гэхдээ нэг том ялгаа байна. Хурдан морийг нь хүүхэд биш том хүн унаад уралдаж байна билээ.